Әділ пайдалану — авторлық құқықпен қорғалған материалды белгілі бір жағдайларда авторлық құқық иесінің рұқсатынсыз пайдалануға рұқсат беретін заңды доктрина.
Авторлық құқық иелерінің мәлімдеуінше авторлық құқық заңын бұзып тұрған бейнелерді жою туралы сұраулар YouTube-ке көптеп келеді. Кейде мұндай сұраулар авторлық құқықтың ерекше жағдайлары болып саналатын немесе әділ пайдаланудың айқын мысалдары болып көрінетін бейнелерге де қатысты айтылады.
Бейнеде авторлық құқықпен қорғалған материалды пайдалану авторлық құқықтың ерекше жағдайы болып саналса, бейне заңға сәйкес және авторлық құқықты бұзбайтын контент ретінде қарастырылады. Сондықтан авторлық құқық иелерінен YouTube-ке авторлық құқықты бұзған контентті жою туралы сұрау жіберер алдында авторлық құқықтың ерекше жағдайларын қолдану не қолданбау туралы ойлануын жиі сұраймыз. Авторлық құқық иесі бейнеге ерекше жағдай қолданылмайды деп санаса, ол неге екенін айқын түсіндіруі қажет.
Әлем бойынша қолданылатын авторлық құқықтың ерекше жағдайлары
Авторлық құқықтың ерекше жағдайлары туралы халықаралық ережелер көбіне ұқсас болғанымен, олардың арасында айырмашылық та болады. Әртүрлі елдер мен аймақтарда түрлі ережелер қолданылуы мүмкін. Мысалы, кейбір жерде авторлық құқықпен қорғалған материалды авторлық құқық иесінің рұқсатынсыз пайдалануға болады.
АҚШ-та шолу, сынау, зерттеу, оқыту жұмыстары немесе жаңалықтар репортажы әділ пайдалану болып саналады. ЕО-да бекітілген ерекше жағдайлардың саны шектеулі және дәйексөз келтіру, сын айту, пікір жазу, карикатура, пародия немесе попурри жасау сияқты белгілі бір санаттарға сай пайдалану керек. Басқа елдерде/аймақтарда адал пайдалану деп аталатын тұжырымдама бар және оның жұмыс припципі басқаша болуы мүмкін.
Ақыр соңында сот әділ пайдалану жағдайлары туралы шешімді әрбір бірегей жағдайдың фактілеріне сай шығарады. Авторлық құқықпен қорғалған материалды пайдаланатын бейнелерді жүктеп салмас бұрын, маманнан заң бойынша кеңес алғыңыз келуі мүмкін.
Әділ пайдаланудың төрт факторы
АҚШ-та сот ненің әділ пайдалану болып саналатынын шешеді. Сот әділ пайдаланудың төрт факторы әрбір жағдайға қалай қолданылатынын қарастырады. Әділ пайдаланудың төрт факторы:
1. Пайдалану мақсаты және сипаты, соның ішінде мұндай пайдалануда коммерциялық негізгі сипаты не коммерциялық емес оқу-танымдық мақсаттар бар-жоғы
2. Авторлық құқықпен қорғалған шығарма негізгі сипаты
3. Авторлық құқықпен қорғалған түгел шығармаға қатысты пайдаланылған бөліктің көлемі мен маңыздылығы
4. Авторлық құқықпен қорғалған шығарманы ықтимал нарықта пайдалану әсері не оның құны
Әділ пайдалану мысалы
Donald Duck Meets Glenn Beck in Right Wing Radio Duck |
"Donald Duck Meets Glenn Beck in Right Wing Radio Duck" (Дональд Дак Гленн Бектің сөзін консервативтік радиодан естіді)авторы: rebelliouspixels Бұл ремикс әртүрлі бастапқы материалдардың қысқа үзінділерін біріктіреді. Ремикстер экономикалық дағдарыс кезінде нәпсіні қоздыратын риторика әсері туралы жаңа үндеу жасайды. Бастапқы материалдың жаңаша мағынасын тудыратын шығармалар әділ пайдалану болып қарастырылуы мүмкін. |
YouTube-тің әділ пайдаланудан қорғау бастамасы
Сирек жағдайларда YouTube авторларынан авторлық құқықты бұзған контентті жою туралы сұраулардан YouTube-тегі "әділ пайдаланудың" кейбір мысалдарын қорғайтын бастамаға қосылуын сұрадық. Осы бастаманың арқасында YouTube әділ пайдаланылған бейнелерін өшіру туралы сұрау келіп, өшіру әрекеті авторлық құқықтың бұзылуына қатысты сот ісі қозғалуына себеп болған авторлардың құқықтық қызметтер үшін жұмсаған шығынын (ең көбі 1 млн долл.) өтейді.
Бұл бастаманың мақсаты — сол авторлардың өз шығармасын қорғауына мүмкіндік беру. Сонымен қатар маңыздылығы және әділ пайдалану шектері туралы оқыту арқылы шығармашылық әлемін жақсарта аламыз. Жоғарыда сипатталғандай, әртүрлі елдерде/аймақтарда мұндай пайдалануды реттейтін ережелердің түрлілігіне байланысты осы бастаманы бейнелерінің тек АҚШ аумағында көрсетілуіне келіскен АҚШ-та тұратын авторларға ғана ұсына аламыз.
YouTube-ті әділ пайдалануды қорғау бастамасы шеңберіндегі бейнелердің мысалы
Бұл мысал бейнелерде бізге келетін авторлық құқықты бұзған контентті жою туралы көптеген сұраулардың аз ғана бөлшегі көрсетілген. Сонымен қатар олар жойылуға жататын ықтимал әділ пайдалану бейнелерінің кейбірін ғана көрсетеді.
YouTube көптеген факторлар бойынша таңдалған кейбір бейнелерге ғана әділ пайдалану қорғанысын жыл сайын ұсынады. Жалпы алғанда, әділ пайдаланудың төрт факторы бойынша әділ пайдаланудың үздік нәтижесін көрсететін бейнелерді таңдап аламыз.
Әділ пайдаланылған бейнелер қалпына келтірілді
YouTube барлығына заңмен қорғауды ұсына алмағанымен, біз барлық YouTube авторын итермелеген авторлық құқықты бұзған контентті жою туралы сұрауларды жіті қараймыз.
Авторлық құқық иелерінен жою туралы сұрауларды қайта қарауын және әділ пайдаланылған бейнелерді қалпына келтіруді сұраған кейбір ерекше жағдайларды білетін боларсыз. Мысалы:
- The Young Turks ұсынған бейне, мұнда көрермендердің намысына неге тигені туралы әңгіменің бөлігі ретінде қатаң сынға ұшыраған жарнамадан қысқаша үзінділер берілген.
- Secular Talk ұсынған бейне, мұнда диабеттің дәлелденбеген емін қолдағаны үшін саясаткер сыналады.
- Buffy vs Edward: Twilight Remixed (Баффи және Эдвард: Ымырт (ремикс) -- [бастапқы нұсқасы], жасөспірімдерге арналған қанішер туралы екі шығармадағы әйелдердің бейнесі салыстырылған ремикстелген бейне.
- Ұлттық неке ұйымы ұсынған "No Offense" (Реніш болмасын) бейнесі, мұнда танымал адамның клипі дөрекі мінез-құлықтың үлгісі ретінде пайдаланылған
Қосымша ақпарат
Әділ пайдалану туралы толық ақпаратты интернетте ұсынылған көптеген ресурстардан таба аласыз. Келесі сайттар тек оқу-танымдық мақсаттарға арналған және оларды YouTube мақұлдамаған:
- Center for Media and Social Impact ұйымы ұсынған "Онлайн бейне үшін әділ пайдаланудың үздік тәжірибелер жинағы"
- Digital Media Law Project ұсынған Төрт фактордың егжей-тегжейлі түсіндірмесі
- АҚШ-тың Авторлық құқықты тіркеу бюросы ұсынған әділ пайдалану талаптарының тізімі